Selen

Selen to pierwiastek z grupy niemetali, odkryty w 1817 roku. Przez wiele dekad był on postrzegany za substancję toksyczną, szkodliwą dla zwierząt oraz ludzi. Dokładny wpływ selenu na organizm człowieka został zbadany dopiero na przestrzeni ostatnich dekad, a wyniki tych badań pozwoliły zakwalifikować selen jako jeden z najważniejszych minerałów dla zdrowia. Selen jest pierwiastkiem ściśle związanym z prawidłowym funkcjonowaniem układu endokrynnego, odpornościowego czy sercowo-naczyniowego.

Wpływ selenu na zdrowie człowieka

Gdy mowa o mikroelementach, bardzo często zapomina się o selenie. A przecież jest on jednym z najważniejszych minerałów dla zdrowia człowieka! Dlaczego selen jest tak ważny? Pierwiastek ten występuje w budowie około 25 enzymów, głównie z rodziny selenoprotein, dejodynaz, peroksydaz czy reduktaz. Mogłoby wydawać się, że to niewiele, a jednak wpływ selenu na zdrowie i funkcjonowanie całego organizmu jest ogromny. Selen, będąc ważnym elementem budowy enzymów, bierze udział w:

• neutralizacji wolnych rodników i prewencji stresu oksydacyjnego;
• konwersji hormonów tarczycy poprzez przekształcanie nieczynnej tyroksyny (T4) w czynną biologicznie trójjodotyroninę (T3);
• procesie biosyntezy testosteronu;
• prawidłowym rozwoju plemników i produkcji nasienia;
• regulacji funkcjonowania układu odpornościowego;

Obecnie prowadzone są intensywne badania naukowe nad wykorzystaniem selenu i jego związków w profilaktyce i leczeniu wielu chorób. Istnieją przesłanki, że minerał ten może wspomagać leczenie niektórych nowotworów, chorób neurodegeneracyjnych oraz schorzeń układu sercowo-naczyniowego.

Dzienne zapotrzebowanie człowieka na selen

Ile powinniśmy spożywać selenu na co dzień? Pierwiastek ten zaliczany jest do mikroelementów, stąd też jego dobowa dawka jest relatywnie niska. Zalecane dzienne spożycie selenu w Polsce wynosi 55 µg/dobę. Niestety, pomimo tak niskiej dawki, niedobory selenu są w naszym kraju dość powszechne. Szacuje się, że deficyt tego składnika pokarmowego może dotyczyć nawet 60% kobiet i aż 90% mężczyzn w naszym kraju. Jest to spowodowane niską zawartością selenu w glebach i wodach Polski, co przekłada się na niskie stężenie tego pierwiastka w rodzimych produktach spożywczych.

Niedobór selenu - objawy i konsekwencje

Łagodne niedobory selenu pogarszają funkcjonowanie organizmu, ale zwykle nie niosą za sobą poważniejszych konsekwencji. Niestety w przebiegu przewlekłego, głębokiego deficytu obserwuje się szereg zaburzeń. Niedobór selenu wywołuje dwie charakterystyczne jednostki chorobowe: chorobę Keshan i chorobę Kaszina-Becka.

Choroba Keshan została po raz pierwszy wykryta w Chinach, w rejonie Keshan, w którym gleby są wyjątkowo ubogie w selen. Schorzenie to występuje głównie u dzieci i młodych kobiet, powodując poważne uszkodzenie mięśnia sercowego. Dalekosiężnymi konsekwencjami choroby Keshan może być niewydolność krążenia, zaburzenia rytmu serca czy zakrzepy wewnątrz jam serca. Choroba Keshan jest potencjalnie śmiertelna.

Inną jednostką chorobową, związaną z przewlekłym niedoborem selenu, jest choroba Kaszina-Becka, występująca endemicznie w rejonach Syberii, Tybetu, Chin czy Korei Północnej. Schorzenie to dotyka dzieci, zwykle w okresie intensywnego wzrostu. Niedobór selenu powoduje w tym przypadku uszkodzenie chrząstki stawowej, co jest przyczyną deformacji, dolegliwości bólowych, a w zaawansowanym stadium także niedoboru wzrostu.

Choroba Keshan i choroba Kaszina-Becka praktycznie nie występuje na naszych terenach. Odnotowano pojedyncze przypadki zachorowań u osób poddanych przewlekłemu żywieniu dojelitowemu.

Czy nadmiar selenu może być groźny?

Podobnie, jak w przypadku innych witamin i minerałów, nadmiar selenu może być szkodliwy. Chorobą wynikającą ze spożycia nadmiernej ilości selenu jest selenoza. Do jej objawów zalicza się między innymi:

• nadmierną męczliwość;
• bóle stawowe;
• chudnięcie;
• metaliczny posmak w ustach;
• nudności i wymioty;
• biegunki;
• łamliwość paznokci;
• wypadanie włosów;
• zmiany skórne: depigmentacje, wysypki czy pęcherze.

Do selenozy prawie zawsze dochodzi na skutek nieprawidłowo prowadzonej suplementacji, czyli przyjmowania zbyt dużej ilości selenu w tabletkach.

Gdzie znaleźć selen?

Dla ludzi głównym źródłem selenu jest pożywienie. Warto jednak pamiętać, że zawartość tego pierwiastka w produktach spożywczych zależy w dużej mierze od stężenia selenu w glebie, w której rosną rośliny spożywane przez ludzi lub używane jako pasza dla zwierząt. Choć zawartość selenu w żywności jest zmienna, największe stężenia tego minerału spotyka się w:

• orzechach brazylijskich;
• owocach morza;
• rybach;
• podrobach;
• jajkach;
• produktach zbożowych;
• soczewicy;
• grochu;
• brukselce.

Niestety, zawartość selenu w pożywieniu maleje na skutek zastosowanych technik kulinarnych i obróbki termicznej. Badania wskazują, że 40-50% selenu ulega stracie w trakcie gotowania. Sytuacji nie poprawia także niska biodostępność tego minerału. Szacuje się, że jego przyswajalność z diety to zaledwie 55-65%.

Suplementacja selenu - komu jest potrzebna?

Selen jest minerałem o wąskim indeksie terapeutycznym. Oznacza to, że różnica pomiędzy stężeniem leczniczym a stężeniem toksycznym jest niewielka. Stwarza to duże ryzyko przedawkowania przy  nieprawidłowej suplementacji selenem. Przed sięgnięciem po tabletki z selenem warto zatem oznaczyć jego stężenie w surowicy krwi, a także skonsultować się z doświadczonym lekarzem. Przyjmuje się, że optymalna dawka selenu, stosowana w suplementacji, wynosi około 200 µg/dobę.

Dla kogo selen powinien być na pierwszym miejscu? Suplementację tym minerałem poleca się osobom chorującym na niedoczynność tarczycy, zwłaszcza w przebiegu autoimmunologicznego zapalenia tarczycy, czyli choroby Hashimoto. U  tych osób selen nie tylko poprawia konwersję hormonów tarczycy, ale także wykazuje działanie ochronne na tkankę gruczołu oraz zmniejsza natężenie stanu zapalnego.

Suplementy diety z selenem

Wraz z rosnącą świadomością na temat wpływu selenu na zdrowie człowieka, wzrosła także dostępność preparatów zawierających ten pierwiastek. Obecnie selen można znaleźć zarówno w pojedynczych suplementach, jak i wieloskładnikowych preparatach, zawierających inne witaminy i minerały. Godne polecenia są również suplementy dedykowane osobom zmagającym się z niedoczynnością tarczycy, które oprócz selenu zawierają w swym składzie takie związki odżywcze jak witamina D₃, witamina E czy cynk.

Wybierając selen w tabletkach, warto zwrócić uwagę na formę, w jakiej ten pierwiastek występuje. Najlepszym wyborem będą preparaty zawierające selen w postaci organicznej ‒ selenometioniny lub selenocysteiny. Są to tzw. selenoaminokwasy, które charakteryzują się lepszą przyswajalnością niż selen w postaci nieorganicznych soli, takich jak selenian (IV) sodu czy selenian (VI) sodu.